رابطه مزاج، تغذیه و تناسب اندام - مجله کارنیکان

در مقاله پیشین با هشت نوع مزاج آشنا شدیم که چهارتای آن ها مزاج مفرد بودند با این تعریف که حاصل برابر بودن دو کیفیت در فرایند مخلوط شدن چهار کیفیت حرارت، برودت، رطوبت و یبوست در آفرینش خداوند متعال و غالب شدن یک کیفیت بر دیگری می شود مزاج مفرد. مزاج مفرد پنجمی را نام نبرده اند چراکه با توجه به تعریف مزاج مفرد وقتی باید از چهار کیفیت فوق دوتا برابر و معتدل شوند و از بین دو تای دیگر یکی غالب و یکی مغلوب عملاً جایی برای مزاج مفرد پنجمی نمی ماند؛ و چهارتای دیگر از انواع مزاج ها، مزاج مرکب بودند با این تعریف که در فرآیند مخلوط شدن و آفریده شدن اگر میان دو کیفیت برابری پیدا نشود در نتیجه دو کیفیت غالب و دو کیفیت مغلوب شوند و مزاج مرکب پدید می آید و همچنین جا برای مزاج مرکب پنجمی نمی ماند؛ چرا که برای تولید مزاج مرکب پنجم با توجه به اینکه مواد اولیه خلقت از چهار گونه حرارت و برودت، رطوبت و یبوست خارج نیست؛ لازم می آید که در این مزاج پنجم یکی از این ها هم غالب باشد هم مغلوب و نتیجتاً مزاج پنجم بشود مزاج گرم و سرد یا مزاج خشک و تر[1] ولی ازآنجاکه این امر از طرفی با احکام علم منطق سازگار نیست و از طرفی هم اصلاً در خارج نمونه و مصداقی نیز ندارد لذا حکما مزاج مرکب را نیز در چهارگونگی تعریف کرده اند.

مزاج نهم مزاج معتدل

حال شاید برایتان جالب باشد که بدانید حکما از یک نوع مزاج دیگر نیز به عنوان مزاج نهم، با نام مزاج معتدل نام برده اند و برای توضیح آن نیز آورده اند که اعتدال دو نوع است: اعتدال حقیقی و اعتدال نسبی. اولی آن است که از مواد اولیه خلقت که همانا چهار رکن طبیعی حرارت و برودت و رطوبت و یبوست اند به قدر مساوی از جهت کم و کیف، در خلقی جمع شوند یعنی میزان و حجم این چهار در یک شیء مساوی باشد به طوری که هیچ گونه ضدیتی حاصل نشود نه گرمی بر سردی غالب شود و نه بالعکس، نه خشکی بر تری غالب شود و نه بالعکس که در نتیجه، آن مخلوق نه مزاج مفردی داشته باشد نه مزاج مرکبی. البته همان طور که در تعریف مزاج مفرد و مزاج مرکب دیدیم، این قسم از اعتدال در طبیعت وجود خارجی نداشته و در واقع اصلاً نمی تواند وجود داشته باشد[2].

اما قسم دوم از اعتدال آن است که کم و کیف این ارکان اربعه حرارت، برودت، رطوبت و یبوست در جهت اقتضا و لیاقت و نیاز اعتدالی نسبی داشته و به غرض خود برسند؛ مثلاً شجاعت و تهور لازمه شیر جنگل است و ترس و فرار هم شایسته شغال و این امر میان شیر و شغال اقتضا دارد که در خلقت شیر حرارت بیشتری نسبت به شغال داشته باشد و همچنین شغال سردی بیشتری نسبت به شیر داشته باشد؛ و این اعتدال را اعتدال نسبی یا اعتدال طبی میگویند. پس جمعاً نه مزاج داریم چهار مزاج مفرد چهار مزاج مرکب یک مزاج هم معتدل.

فایده و کاربرد علم مزاج شناسی

برای جمع میان تمام نکاتی که حکما در فایده مزاج شناسی گفته اند باید این مقدمه را گفت که مزاج شناسی از زیرمجموعه های علم طب است؛ و علم طب یعنی علمی که سلامتی فرد تندرست را حفظ و سلامتی را به فرد بیمار برمیگرداند؛ به عبارت دیگر طب یعنی علم حفظ و بازیابی سلامتی؛ و در اهمیت مزاج شناسی همین بس که در تمامی این دو بخش رد پای آن را می بینیم، هم در بخش بهداشت و حفظ سلامتی، هم در بخش درمان و بازیابی سلامتی با احکام مزاج شناسی سر و کار داریم.

به عنوان مثال بخشی از این احکام در بحث حفظ سلامتی پیرامون مصلحات[3] غذایی است مثلاً درباره خیار که از نظر کیفیت طبی سرد و تر است و مصرف آن می تواند باعث رفتارهای سرد و تر مثل پر خوابی و کسل بودن و... و همچنین زیاد شدن خلط سرد و تر در بدن شود و کردهایی مثل آبریزش دهان حین خواب را پدیدار کند در اینجا برای اصلاح این ضرر محتمل طبق احکام علم مزاج شناسی از چیزی که ضد آن باشد بهره گیری می شود؛ که توصیه هایی مثل خوردن کمی نمک سالم به همراه خیار و خوردن گردو به همراه پنیر و خوردن سماق در کنار کباب همگی از این باب اند.

البته هرچند مزاج شناسی در خوردن فلان ماده غذایی با فلان ماده غذایی خلاصه نمی شود اما به جرئت می توان گفت بخش قابل توجهی از احکام مزاج شناسی در بخش اول علم طب (بهداشت و حفظ سلامتی) پیرامون بحث تغذیه است؛ که رعایت نکردن این احکام می تواند خطری جدی برای سلامتی و موجب بیماری های متعدد گوارشی همانند ضعف هاضمه در مراحل ابتدایی تغذیه و یبوست در مراحل انتهایی تغذیه شود. شاید در نگاه اول ضعف معده ساده به نظر برسد اما با اندک تأملی در آثار بزرگانی همانند جناب عقیلی خراسانی[4] چنین به دست می آید که موضوع ضعف هاضمه به این سادگی ها هم نیست. چرا که بدن انسان دائم در حال سوخت و ساز و مصرف است که اصطلاحاً به این فرایند مصرف، تحلیل میگویند؛ یعنی بدن موادی را در خون حل می کند و به مصرف اندام ها و بافت ها می رساند که این ما یتحلل و مواد مصرفی بدن طبیعتاً نیازمند بدل و جایگزین می باشند. این فرایند جایگزینی را تغذیه و آن چیزی که به عنوان جایگزین و بدل ما یتحلل قرار می گیرد چیزی نیست مگر غذا.

حال اگر در این فرایند تغذیه و یا خود غذا نقص و ضعفی باشد طبیعتاً از طرفی سیستم سوخت رسانی به اندام های بدن مختل و دچار بیماری هایی مانند لاغری یا چاقی بدن و ... شود. پس در علم بهداشت و حفظ سلامتی نباید از مواردی که باعث ضعف بدن و قوای هاضمه می شود غافل شویم که هم از جهت پزشکی و هم از جهت شرعی من باب اضرار به نفس، کاری خلاف انجام داده ایم؛ و برای این هدف مهم در بخش حفظ سلامتی، علم مزاج شناسی در کنار سایر انگاره های فقهی و تاریخی و فرهنگی می تواند مهم ترین راهنمای ما باشد.

پس اگر خود و یا کسی از اطرافیانتان به چاقی یا لاغری مبتلا است و یا اگر مادر خانه داری هستید که مدیریت تغذیه خانواده به عهده شماست مباحث ما را از دست ندهید.

به طورکلی اموری که باعث اختلال هاضمه و چاقی یا لاغری و سوءهاضمه[5] می شوند را می توان به دو عامل خلاصه کرد:

بد خوری: مصرف غذا بدون رعایت احکام مربوط به آن در علوم مزاج شناسی، شرعی، تغذیه ...

پر خوری: مصرف غذا بدون احساس گرسنگی یا نیاز به غذا، به طوری کنترل نشده.

به این مثال جالب توجه کنید و پیش خود بگویید که در کدام دسته قرار می گیرد. همان طور که اگر درون ظرفی شیشه ای هم زمان دمای سردی و گرمی برسانیم باعث ضعف و شکستن آن می شود حال که بیشتر مردم در مهم ترین وعده غذایی یعنی صبحانه، کره و مربا یا پنیر و خیار و گوجه یا نان و ... را از یخچال درآورده و با دمای سردشان روی سفره می گذارند بعد هنگام خوردن آن ها جرعه جرعه چایی با دمای گرم نیز می خورند چه اتفاقی در انتظار دندان ها و همین طور معده بی زبان است؟ آیا این سبک زندگی و روش تغذیه منجر به ضعف این اعضا می شود یا منجر به تقویت آن ها؟ و یا هنگامی که برخی تخم مرغ بی چاره را از یخچال با دمای سرد بدون اینکه بگذارند به دمای محیط برسد به چنگ روغن داغ می سپارند چه؟ این گونه روش ها در خواص این مواد تاثیری مثبت دارند یا منفی؟

درست فهمیدید این روش تغذیه اگر هم در غالب تعریف پر خوری نگنجد اما حتماً نمونه ای برای تعریف اول خواهد بود. البته موضوع فقط در دمای این مواد نیست و تحلیل مزاجی آن ها نیز از اینجا معلوم می شود که طبق احکام مزاج شناسی تحرک و نشاط و تولید و قدرت و اعتمادبه نفس و... در اثر کیفیت حرارت رخ می دهند حال از بدنی که در وعده صبحانه مواد غذایی همانند کره، پنیر، خیار، گوجه، آب پرتقال، شیر و... که همگی مزاج سرد دارند دریافت کرده، حتی اگر پر خوری هم نکند، چه انتظاری می توان داشت؟ مخصوصاً این بدن اگر بدن یک کارمند اداری باشد یا بدن یک معلم یا دانش آموز و دانشجو یا راننده تاکسی؟ آیا این ها می توانند همانند کسی برخورد کنند که در وعده صبحانه از غذاهایی مثل فراورده های کنجدی مثل ارده یا انگوری مثل شیره و یا دیگر غذاهای گرمی که در آینده معرفی می کنیم به بدن خود رسانده است؟ مگر از قدیم نگفته اند که از کوزه همان برون تراود که در اوست!

به یاری خداوند متعال در ادامه این سلسله مقالات موضوع شگفت انگیز روش تغذیه در منابع ایرانی اسلامی را باهدف رهایی از چاقی و لاغری و سوءهاضمه دنبال خواهیم کرد. آن هم به گونه ای که برای عموم مردم قابل اجرا باشد چرا که نگارنده به عنوان پژوهشگر حوزه سلامت بارها با مواردی برخورد کرده که از عدم توانایی در اجرای دستورات غذایی بسی رنج ذهنی می برند لذا با تحقیق در منابع اصیل طب ایرانی اسلامی این ترتیب اولویت را تبیین می کنیم که ابتدا باید از دام معضل نخست یعنی بدخوری رهایی یافت تا کم کم مقدمه رهایی از دام دوم و پرخوری نیز به لطف خدا حاصل شود.

فی المثل به همه افراد جامعه مخصوصاً تعداد قابل توجهی از افراد که شاید نتوانند در وعده صبحانه خود را از یک عدد نان سنگک به یک کف دست برسانند و مانع پرخوری شوند، دستورات پیشگیری و درمان بدخوری را نسبت به پرخوری در اولویت قرار می دهیم.

در پایان این نوشتار خوب است به روایتی اشاره کنیم که باهدف بهداشت و حفظ سلامتی از وجود نازنین امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به ایشان صادر شده است که حضرت فرمودند: بر سفره غذا ننشین مگر وقتی که گرسنه بودی و از سر سفره نیز بلند نشو مگر وقتی که هنوز به خوردن اشتها داری و غذا را بسیار بجو و قبل از خواب حتماً دست شویی برو[6]؛ و ان شاءالله در مقاله بعدی به توضیح طبی این روایت با موضوع چاقی و لاغری خواهیم پرداخت.

پی نوشت:

[1] ذخیره خوارزمشاهی.12

[2] مبانی طب سنتی.48

[3] کلمه مصلح از مصدر اصلاح می آید و مصلح غذایی یعنی اصلاح کننده غذا ها.

[4] خلاصه الحکمه.ج1.ص430

[5] نوعی بیماری به شمار می آید که به علت مصرف ناکافی یا بیش از میزان یک یا چند ماده غذایی بروز می کند.

[6] وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة) : 24 / 245- میزان الحکمه.4/3407

منبع: راسخون