طبل رسوایی مقاله سازی در نشریات علوم انسانی کی به صدا در می آید؟ - مجله کارنیکان

انتشار مقالات علمی ISI در ایران طی چند سال اخیر، رشد خیره نماینده ای داشته است. اما در کنار این رشد مقالات علمی، به وضوح شاهد افزایش خرید و فروش این مقالات در کشور هستیم. امروز هر کسی با هر مدرک تحصیلی و با هر میزان از برخورداری دانش در حوزه تحصیلی خود می تواند با مراجعه به سایت های در فضای مجازی و تابلو به دستان و مغازه دارانی در خیابان انقلاب می تواند سهمی در آمار و تعداد مقالات علمی در پایگاه ISI داشته باشد.

روندی که تا حد زیادی کیفیت زحمت کشان و محققان برجسته کشور را هم زیر سوال برده است. به همین دلیل بیشتر استادان دانشگاهی ایرانی معتقدند که تعداد بسیار زیادی از این مقالات جوابگوی نیازهای روز علمی، صنعتی، عمومی و اجرایی کشور نیست و بیشتر به دلیل بالادریافت تب ارسال مقالات علمی به پایگاه های علمی جهان افزایش یافته است. بر طبق برآورهایی که در سال های اخیر اجرا شده انتشار و یا خرید این مقالات از دو میلیون تا شش میلیون تومان متغیر بوده است و بسیاری این مبلغ را با کمال میل می پرداند.

تاریخچه ISI

مؤسسه اطلاعات علمی یا ISI (Institute for Scientific Information) موسسه ای با تمرکز بر علم سنجی و انتشارات علمی است که در سال 1960 توسط یوجین گارفیلد تاسیس شد. این موسسه توسط موسسه علمی تامسون در سال 1992 خریداری و به عنوان Thomson ISI شناخته شد و اکنون نیز با نام Thomson Scientific شناخته شده است. این موسسه بخشی از شرکت Thomson Reuters است.

موسسه ISI خدمات مربوط به پایگاه های داده فهرست کتاب ها و مقالات را ارائه می دهد. به طور اختصاصی این خدمات نمایه سازی نقل قول ها و تحلیل آن ها است که توسط خود گارفیلد پایه گذاری شده است. این خدمات شامل نگهداری داده های نقل قول های مقالات هزاران نشریه دانشگاهی است. این خدمات به وسیله سرویس پایگاه داده ISIs Web of Knowledge در دسترس است. این پایگاه داده به پژوهشگران این امکان را می دهد که بداند کدام مقاله ها بیشتر مورد ارجاع قرار گرفته و چه مقالاتی از این مقاله مطلبی را نقل قول نموده اند.

انواع تقلب ها در مجلات علمی - پژوهشی

متاسفانه در سال های اخیر در نشریات علمی به خصوص در علوم انسانی انتحال و به همان زبان ساده خودمانی دزدی و سرقت علمی، رو به افزایش بوده است، که بعضی از انواع آن در ادامه آمده است: یکی از معضلات مقالات علمی - پژوهشی امتیازهایی است که وزارت علوم به این مقالات داده و این سبب شده در سال های اخیر انواع تقلب ها در مجلات علمی - پژوهشی در علوم انسانی بسیار دیده می گردد.

این مقاله سازی ها در انواع گوناگونی خود را نشان می دهد که بعضی از آن ها از قرار زیر است:

مقالات چند نگارنده ای: یکی از آفت های مقالات علمی و پژوهشی در ایران مقاله های مشترکی است که بر صدر آن ها نام دو یا چند نویسنده دیده می گردد؛ در این زمینه معمولا یک نویسنده به نگارش مقاله می پردازد، اما نام استاد راهنما و مشاور دانشجو به نام دیگر نویسندگان مقاله دیده می گردد.

معضلی به نام آیین نامه تحصیلات تکمیلی: موضوع دیگر کم مایگی مقالات آیین نامه تحصیلات تکمیلی دانشگاه هاست که امکان دفاع از رساله دکتری را به استخراج و چاپ یک یا دو مقاله علمی - پژوهشی از آن با ذکر نام استاد راهنما مشروط نموده است و پیداست که مطابق این آیین نامه افزایش کمی دوره دکتری در دانشگاه ها هر روز بر شمار مقالات دو یا چند مولفی افزوده می گردد و چندی است از این دست مقالات در مجلات علمی - پژوهشی در صف طولانی داوری و چاپ مانده اند که گاهی اخذ نتیجه رد یا تایید از سوی نشریات بیشتر از یک سال زمان می برد.

چند می گیری مقاله چاپ کنی؟: در بسیاری از مواقع هم نشریات برای انتشار مبلغی را از دانشجویان و اعضای هیئت علمی دانشگاه ها اخذ می نمایند و دانشجویان و اعضای هیئت علمی برای افزایش مرتبه خود در بیشتر موارد مجبور به پرداخت این مبلغ ـ که غالبا مبلغ گزافی است ـ هستند.

همایش هایی بدون خروجی: موضوع دیگری که سرقت در مقالات را سبب می گردد همایش هایی است که غالبا در حیطه علوم انسانی به انبوه برگزار می گردد و افراد برای شرکت در آن و دریافت بعضی امتیازات مقالات دست به هر اقدامی می زنند. اعم از اینکه مقالات را به شیوه چسب و قیچی یا همان کپی پیست مدرن تهیه کند.

به نام دانشجو به کام استاد: متاسفانه بسیاری از افراد از نگارش و چاپ مقاله مستقل (فردی) عاجزند و با استفاده از نتایج زحمات دانشجویان در سرانجام نامه و رساله هایی که عملا نقشی در هدایت آن نداشته اند مقاله مشترک چاپ می نمایند و وزارت علوم آن مقاله مشترک را - که همه می دانند حاصل مطالعه و قلم دانشجوی کارشناسی ارشد یا دکتری است - به رسمیت می شناسد.

نام و نان نویسندگان و خامومشی و فراموشی خوانندگان

اما انتشار این گونه مقالات اعتراض محققان را به همراه داشته است.

سجاد آیدنلو عضو هیئت علمی مجله مطالعات فرهنگ و هنر آسیا و برگزیده ششمین جشنواره نقد کتاب درباره اینکه چرا این گونه اتفاقات در نشریات رخ می دهد، می گوید: پاسخ کلی و عمومی این پرسش، کم مایگی عده ای است که می خواهند از این راه به نام و نانی برسند، اما از منظری دیگری و نیز تا حدودی دقیق تر، شاید یک دلیل عمده رواج نسبی این تباه کاری از یک سو قوانین و آیین نامه های دانشگاهی است که اعضای هیئت علمی را ، بحق، مکلف به انجام کارهای پژوهشی نموده و در نتیجه کم مایگی که از خود حرفی برای گفتن ندارند، برای رعایت صورت ظاهر و کسب امتیازهای لازم برای تبدیل شرایط و تمدید حکم، چاره ای جز کتابسازی و مقاله سازی نمی بینند.

به اعتقاد این استاد دانشگاه نکته جالب و در عین حال عجیب این است که چنین کسانی غالبا تب و تاب تعجیل فراوانی نیز برای طی مراحل کاری و ارتقا دارند و چون به این شیوه خو گرفته اند با بهره گیری از لطایف الحیل مربوط به این کار، گاهی بهتر، زودتر و آسان تر از پژوهشگران واقعی دانشگاه ها و موسسات پژوهشی به مراتب دانشیاری و استادی - البته فقط روی کاغذ و در مقام اسم و صورت - می رسند.

سجاد آیدنلو - استاد دانشگاه و پژوهشگر

او در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان مانع از این مقاله سازی در مجلات علمی و پژوهشی شد، گفت: اگر متخصصان فنون گوناگون پی گیرانه و به صورت روزآمد هر دو دسته از آثار ضعیف و درخشان حوزه تخصصی خود را به صورت مکتوب و دقیق در مجلات معتبر مربوط معرفی و آنالیز نمایند، از جرات و جسارت سارقان کاسته می گردد؛ زیرا پیوسته در این بیم و اضطراب خواهند بود که صاحب نظران به طور مستند و روشن، کوس رسوایی آن ها را بزنند؛ ولی نقطه ضعف افسوس آمیز این است که بعضی از متخصصان در شماری از حوزه ها یا چنان که باید پی گیر همه کارهای منتشر شده در زمینه علمی خود نیستند و از کم و کیف کارها مطلعی دقیق ندارند یا نقد بعضی کتاب های ضعیف را به هر دلیل درست نمی دانند و پیش دریافت روش خاموشی و فراموشی خوانندگان و علاقه مندان را از چگونگی کتاب های منتشر شده مطلع نمی نمایند.

اما آیدنلو درباره اینکه تا چه اندازه ممیزی و راهکارهای قانونی می تواند عاملی بازدارنده باشد، می گوید: ممیزی بنا بر وظایفی که برایش تعریف شده به آنالیز عدم مغایرت آثار با اصول و قوانین دینی، ملی، فرهنگی، اجتماعی و انسانی می پردازد و معین درجه اعتبار علمی این بخش نیست. به اعتقاد من نهایتا همان نقدهای سخت گیرانه و باریک بینانه فعلا روش مناسبی برای مقابله با این کسان است.

او در سرانجام با ارائه یک پیشنهاد بیان می نماید: یک پیشنهاد هم می تواند این باشد که اداره آنالیز کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آیین نامه ای تصویب و اجرا کند که اگر تخلف مولفی - به ویژه در موضوع سرقت ادبی - بر اساس مقاله یا مقالات مستند صاحب نظران تایید گردد، از صدور مجوز برای دیگر کارهای آن شخص پروهیز کند. سردبیران نشریات معتبر نیز می توانند با تهیه فهرستی از این گونه افراد از چاپ مقالات آنان خودداری نمایند.

اکنون برای جلوگیری از مقاله سازی چه باید کرد؟

به اعتقاد کارشناسان حذف بخشی از آیین نامه تحصیلات تکمیلی که ذکر نام استاد راهنما را در مقاله مستخرج از رساله و سرانجام نامه ضروری دانسته، سخت گیری سردبیران مجلات علمی - پژوهشی در پذیرش مقالات دو یا چند مولفی، استفاده از نرم افزارهایی که قابلیت جست وجوی عنوان مقالات و نام مولفان را دارد می تواند سرقت های علمی تا حد زیادی مانع گردد.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران