در نقد و آنالیز خنده در تاریکی چه گذشت؟ - مجله کارنیکان

به گزارش خبرنگاران، سالن سیف الله داد خانه سینما شامگاه شنبه بیست و دوم دی ماه شاهد نمایش و نقد و آنالیز فیلم مستند خنده در تاریکی به کارگردانی مژگان خالقی بود.

در ابتدای این جلسه که مصطفی شیری اجرای آن را برعهده داشت، کارگردان فیلم خنده در تاریکی، این فیلم را سومین تجربه در زمینه مستندسازی و پنجمین فعالیت خود در عرصه فیلم سازی دانست و گفت: پژوهش این فیلم از سال 92 و فیلم برداری آن که تا همین اواخر ادامه داشت، از اواسط سال 93 آغاز شد.

وی گفت: تدوین خنده در تاریکی نیز در دو سال اخیر و هم زمان با فیلم برداری بخش های باقی مانده فیلم در جریان بود.

در ادامه جلسه،مهرداد فراهانی، منتقد مهمان جلسه، ساخت این فیلم که درباره تاریخ تئاتر در اصفهان ساخته شده را یک اتفاق خجسته توصیف کرد و با اشاره به اهمیت و صندلی تاریخی تئاتر اصفهان گفت: تئاتر خصوصی و چون و چرا و چگونگیِ آن از جمله مباحث دیرپایی است که ردپای آن رادر اغلب نشریه هایی که به تئاتر پرداخته اند می توان یافت.

وی سپس با اشاره به بعضی اجراها در تئاترهای خصوصی شهر اصفهان شرح داد: در حقیقت این فیلم می کوشد آلبومی از چند نسل پژوهشگر، نویسنده و فعال در زمینه تئاتر اصفهان باشد که خوش بختانه هنوز در قید حیات هستند و به همین خاطر از این زاویه یک سند ارزشمند به حساب می آید.

فراهانی پر کردن جای خالی فعالیت بعضی مراکز تحقیقی نظیر فرهنگستان هنر و پژوهشکده ارتباطات را یکی از دلایل اهمیت این مستند برشمرد و اضافه نمود: جای تاسف و دریغ دارد که وقتی به تاریخ فرهنگ معاصر می رسیم درمی یابیم اغلب اتفاق های جدی در این حوزه به دست محققانِ مستقل اجرا شده است. به عنوان مثال اگر کسی در جست وجوی فراز و فرود تاریخ معاصر تئاتر ایران باشد مجموعه کتاب های تئاتر در گذر زمان (نوشته ستاره خرم زاده اصفهانی) و اگر در پی تحقیق درباره تاریخ سینمای ایران باشد می توان مجموعه آثار عباس بهارلو را به او معرفی کرد. در حالی که در یک موسسه تحقیقاتی با ویژگی های فرهنگستان هنر کم ترین ردپایی از هنر در چهارصد سال اخیر دیده نمی گردد.

فراهانی هم چنین گفت: اهمیت فعالیت یک فیلم ساز مستقل که با سرمایه شخصی خود دست به ساخت چنین فیلمی زده از آن رو است که متاسفانه چشم اندازی در خصوص فعالیت سایر نهادهای رسمی و موسسه های تحقیقاتی در این زمینه دیده نمی گردد.

وی اضافه نمود: در حقیقت باید گفت جدا از کتاب ارزشمند ناصر کوشان (درباره تاریخ تئاتر در اصفهان) از این پس فیلم خنده در تاریکی نیز جزو منابع تحقیقاتی قابل اعتنا در این زمینه به شمار خواهد آمد.

در ادامه جلسه، مژگان خالقی ضمن اشاره به سختی های ساخت و هم چنین پژوهش طولانی خنده در تاریکی گفت: وقتی فراوری این فیلم را آغاز کردم، فکر نمی کردم ساخت آن این قدر سخت و طولانی باشد و جالب این که چالش جدی در خصوص ساختار فیلم، زمانی آغاز شد که فیلم برداری بخش های اصلی آن تازه به خاتمه رسیده بود.

وی گفت: با تدوینگر فیلم (شهروز توکل) آزمون و خطاهای بسیاری را تجربه کردیم که یکی از آن ها بازبینی حدود هشتاد ساعت راش و انتخاب یک خط روایی از میان آن ها بود. به این ترتیب در چند مرحله پژوهش فیلم را پالوده و تکمیل کردیم تا خاتمه به جوهره مورد نظر رسیدیم.

خالقی اضافه نمود: زمانی که روی لحن روایت فیلم کار می کردم به نظرم رسید بهتر است بعد از مقدمه آغاز فیلم، دهه به دهه پیش برویم.

وی پیدا کردن تصویرهای آرشیوی برای تکمیل خط روایی و هم چنین گفتار متن فیلم را دیگر چالش این فیلم عنوان نمود و گفت: پیدا کردن حتی یک عکس کار بسیار سختی است. به همین دلیل باید گفت دسترسی به تصویرهایی که در فیلم به کار رفته اصلاً آسان نبود.

خالقی کتاب تاریخ تئاتر در اصفهان (نوشته ناصر کوشان) را یکی از مهم ترین منابع فیلم خود برشمرد و اضافه نمود: با وجود این که بارها و بارها فیلم را دیده بودم،از آن جا که این نخستین نمایش خنده در تاریکی به حساب می آید، تازه متوجه شدم چه سر و شکلی پیدا نموده است. در حقیقت، شکل فعلی فیلم، حاصل روندی است که در چند سال گذشته طی نموده.

وی هم چنین گفت: برای این فیلم، هنرمندان و پژوهش گران بسیاری در مقابل دوربین حاضر شدند که متاسفانه به دلیل حجم بسیار زیاد گفت وگوها و به ضرورت نحوه روایت فیلم، از بسیاری از آن ها استفاده نشد. این تصاویر قابلیت آن را دارند تا در آینده به عنوان یک منبع قابل اعتنا مورد استفاده قرار گیرند.

در ادامه جلسه، مهرداد فراهانی ضمن ابراز امیدواری نسبت به جمع آوری حرف های کارشناسان این فیلم در قالب تاریخ شفاهی، فیلم خنده در تاریکی را یک نقطه مهم در کارنامه سازنده اش ارزیابی کرد و اضافه نمود: اغلب مستندسازان کوشش می نمایند تا نخستین فیلم های خود را درباره سوژه های حساسیت برانگیز بسازند تا بیش تر دیده گردد. اما به شکل عجیبی سازنده فیلم پیش از این، چنین علاقه ای از خود نشان نداده است.

وی گفت: فیلم هایی از جنس خنده در تاریکی از آن جا که به تعبیر بعضی داوران،حاصل پژوهش مکتوب و دامنه دار هستند متاسفانه در بعضی جشنواره ها از درخشش چندانی برخوردار نمی شوند. در حالی که فیلم های مستند اصولاً بر پایه تحقیق و پژوهش ساخته می شوند و این اصلاً نکته عجیبی نیست.

فراهانی سپس استفاده از بعضی نماهای فیلم اصفهان (ساخته حسین ترابی)و نمایش نماهایی از این شهر در میانه دهه پنجاه را نمونه ای از زمان پریشی فیلم مورد بحث دانست و اضافه نمود: در چنین شرایطی وقتی فیلم درباره وضعیت هنری اصفهان در دهه های 1320 و 1330 صحبت می نماید باز هم تصویرهای رنگی مستند اصفهان به نمایش گذاشته می گردد که با حال و هوای فیلم تطابق چندانی ندارد.

وی استفاده از بعضی نماهای فیلم سوته دلان (ساخته زنده یاد علی حاتمی) که به قصد اشاره به نمونه های اجرای آتراکسیون در اصفهان مورد استفاده قرار گرفته را بخشی از اجرا برای سرگرمی و در حاشیه یک مراسم عروسی دانست و گفت: ای کاش برای اشاره دقیق به این موضوع، از سکانس معروف اجرای علی بابا در فیلمگوزن ها (ساخته مسعود کیمیایی) استفاده شده بود که به صورت دقیق به نمایش آتراکسیون اشاره دارد.

مژگان خالقی نیز ضمن پذیرش این نکته گفت: البته در خصوص اشاره به آتراکسیون می توانستیم انتخاب های دیگری هم داشته باشیم اما وقتی در مرحله تدوین از نماهای فیلم سوته دلان استفاده کردیم به نظر می رسید که مناسب تر از بقیه است.

وی سپس در پاسخ به یکی از تماشاگران حاضر در سالن که عملکرد فیلم او را سطحی توصیف نموده بود گفت: اتفاقاً برای این که عملکرد فیلم در سطح نباشد به شکل بی رحمانه ای بخش عمده ای از تصویرهای فیلم را کنار گذاشتم. به عنوان مثال در گفت وگو با نصرت الله وحدت،مقهور شخصیت ایشان نشدم و بخش عمده ای از حرف های ایشان را کنار گذاشتم.

خالقی گفت: به هرحال باید پذیرفت خنده در تاریکی فیلم کاملی نیست و شاید اشتباهاتی را هم بتوان در آن یافت اما به نظر می رسد بازنگری دوباره و کوشش برای تکمیل آن، تنها راه برای رفع کردن نقطه ضعف های آن باشد.

وی اضافه نمود: در طول سال های فعالیتم در عرصه تئاتر و سینما کارهای سخت و سخت فراوانی انجام داده بودم اما باید اعتراف کنم ساخت خنده در تاریکی سختترین کاری بود که در تمام عمرم انجام داده ام.

خالقی گفت: احتمالاً اسناد و مدارک دیگری هم وجود دارد که هنوز به دست ما نرسیده و این نکته، سختی تکمیل این فیلم در آینده را دوچندان می سازد.

وی سپس در پاسخ به پرسش یکی از مخاطبان فیلم خود درباره نحوه شکل گیری راستا تحقیق خنده در تاریکی گفت: زمانی که ایده ساخت این فیلم به ذهنم رسید قصد داشتم درباره وضعیت امروز تئاتر در بخشی از اصفهان فیلم بسازم اما وقتی با مشاور فیلم (بهرام عظیم پور) در این باره صحبت کردم پیشنهاد داد به جای این کار درباره تاریخ تئاتر در اصفهان مستند بسازم. در حقیقت، پیشنهاد ایشان راستا حرکت فیلم را کاملاً تغییر داد.

خالقی هم چنین درباره بخش هایی از گفتار متن فیلم که خود او اجرای آن ها را برعهده داشته گفت: اصرار داشتیم یک بازیگر قدیمی تئاتر روایتگر فیلم باشد و به همین خاطر از پرویز پورحسینی دعوت کردیم تا گفتار متن فیلم را اجرا کند اما در بخش هایی از فیلم، از آن جا که زمان بندی لحن اجرای ایشان با میزان نماهای آرشیوی همخوانی نداشت، تصمیم گرفتیم از یک صدای جایگزین استفاده کنیم.

بخش خاتمهی جلسه به صحبت های منتقد مهمان برنامه و جمع بندی حرف های فیلم ساز اختصاص داشت. مهرداد فراهانی در این بخش با اشاره به اظهار نظر یکی از کارشناسان حاضر در فیلم که به تصور عمومی درباره مترادف بودن تئاتر اصفهان با نمایش های زنده یاد ارحام صدر اشاره نموده بود گفت: در خنده در تاریکی با گوناگونی و تنوع بسیار خوبی در زمینه تئاتر اصفهان روبه رو هستیم و می توان گفت خوشبختانه فیلم مورد بحث در رد کردن این نکته سربلند بیرون آمده است.

وی گفت: روح ارزشمندی که در فیلم مورد بحث وجود دارد اشاره به گوهر گمشده اصفهان امروز و بستر فرهنگی خاصی است که تئاتر این شهر تاریخی در آن شکل گرفته. تئاتری با ارتباطی کم نظیر میان مخاطبان و اهل نمایش که شاید به اندازه تخریب پی در پی تالارهای خاطره انگیز چندان فاجعه بار نباشد اما به هرحال نکته بسیار مهمی است که متاسفانه در غوغای زمانه ما گم شده است.

فراهانی سپس خنده در تاریکی را روایت یک شکست و نشانه هایی از سقوط توصیف کرد و اضافه نمود: متاسفانه در روایت های رسمی هیچ اشاره ای به روایت این سقوط و شکست وجود ندارد. این در حالی است که متاسفانه در کشور ما هنر نمایش در سال های اخیر به دلیل حاکمیت مطلق پول و فقر فرهنگی به زن پوشی در نمایش های بسیار سطح پایین و اجرایآتراکسیون به جای نمایش تغییر راستا داده است.

وی هم چنین صراحت فیلم در اشاره به ایجاد محدودیت برای بعضی دست اندرکاران تئاتر اصفهان را ارزشمند دانست و گفت: در بخشی از خنده در تاریکی به تعطیلی غیر قابل توجیه دانشگاه سوره اشاره و گفته می گردد با این اتفاق، هر دو طیف تئاتر سنتی و آکادمیک اصفهان از حرکت باز ایستاد و همان گونه که جریان زاینده رود متوقف شد، گویی رگ فرهنگ نیز در این شهر خشکید. از این زاویه، صداقت و شرافت فیلم مورد بحث رامی توان بارهاستود.

مژگان خالقی نیز ضمن تشکر از همکاران اش در ساخت این فیلم و هم چنین نخستین استاد خود در زمینه هنر نمایش که در سالن حضور داشت گفت: خیلی خوش حالم که بعد از پنج سال پیروز شدم خنده در تاریکی را همراه تماشاگران روی پرده ببینم و تماشای آن را با مخاطبان اصلی این فیلم سهیم باشم.

وی گفت: واکنش آن ها در بعضی بخش های فیلم برایم غیرمنتظره بود و باعث شد از این پس نسبت به تاثیر فیلم بر مخاطبان، حساسیت بیش تری نشان دهم.