عوارض خطرناک مواد ضدعفونی کننده کرونا - مجله کارنیکان

به گزارش خبرنگاران، دکتر سمیه فرهنگ دهقان - عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی - در مصاحبه با ایسنا با بیان اینکه دو راه اصلی مواجهه با ویروس کووید 19 انتقال هوابرد از طریق قطره های تنفسی و آئروسل ها و تماس از طریق سطوح یا اشیای آلوده به این قطرات تنفسی است، گفت: فومیت به اشیای غیرزنده ای گفته می شود که می تواند ناقل این بیماری باشد؛ انواع سطوح از جمله چوب، فرش، مبلمان و حتی گرد و غبار معلق در هوا می تواند به عنوان یک فومیت عمل کرده و به شیوع بیشتر بیماری و ویروس کمک کند.

این متخصص بهداشت حرفه ای با بیان اینکه فعالیت هایی همچون صحبت کردن، سرفه، عطسه، آواز خواندن و هوای بازدم افراد ناقل کرونا می تواند باعث رهایش قطرات و آئروسل در گستره وسیعی از اندازه ذرات شود، اعلام کرد: این ذرات رها شده بر اساس سایز می توانند ساعتها در هوا معلق مانده و یا طی مدت زمانی روی سطوح ته نشین شوند. میزان ماندگاری ویروس در قطرات تنفسی معلق در هوا معمولا سه تا 12ساعت بوده و همچنین میزان ماندگاری ویروس بر روی شیشه، پلاستیک، لوازم آشپزخانه، فولاد یا استیل 72 ساعت و روی پارچه ها و کاغذ تا 24 ساعت است.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با اشاره به ماندگاری نسبتا بالای ویروس بر روی اشیا و سطوح در دمای بین 4 تا 70 درجه سانتی گراد، اعلام کرد: از آنجا که تماس افراد با سطوح و اشیای آلوده یکی از اصلی ترین راه های انتقال این بیماری است؛ ضدعفونی کردن سطوح جزو اولویت های بهداشتی است و خوشبختانه ویروس کرونای جدید یک ویروس پوشش دار RNA دار تک رشته ای با اندازه متوسط 120 نانومتر است که با مواد ضدعفونی کننده غیرفعال می شود، بنابراین استفاده از مواد ضدعفونی کننده به عنوان یک اقدام پیشگیرانه بسیار مؤثر در قطع زنجیره انتقال یا کاهش این بیماری محسوب می شود.

پیامدهای ناخوشایند استفاده نادرست از ضدعفونی کننده ها

وی با تاکید بر اینکه عدم آگاهی لازم و تجربه ناکافی در استفاده از مواد ضدعفونی کننده در مردم عادی و مراکز مختلف خدماتی و بهداشتی می تواند پیامدهای ناخوشایندی به همراه داشته باشد، گفت: استفاده بیش از حد از این مواد به طرق نادرست می تواند از دو دیدگاه سلامتی و ایمنی حائز اهمیت باشد؛ یکی برای سلامت افراد از نقطه نظر اثرات آنی یا دراز مدت بر روی پوست، سیستم تنفسی و سایر ارگان ها و دیدگاه بعدی از نظر ایمنی؛ چراکه بخارات و گازهای این مواد در حضور گرما و الکتریسیته ساکن خاصیت آتش پذیری داشته و احتمال بروز حریق و انفجار و حتی مسمومیت گازی را افزایش می دهد، همچنین خوردگی تجهیزات نیز از اثرات ناخواسته استفاده نادرست از این مواد است.

دکتر فرهنگ دهقان با اشاره به طرق مختلف تمیز کردن اشیا یعنی استریلیزاسیون (حذف کامل عوامل بیماری زا از روی اشیا یا سطوح)، ضدعفونی کردن (حذف تعدادی از پاتوژن های شناخته شده) و گردگیری ساده (حذف گرد و غبار و ذرات قابل مشاهده از سطوح)، اعلام کرد: استریلیزاسیون به تجهیزات خاص نیاز داشته و بعضا در مواد شیمیایی خاص به دو طریق فیزیکی و شیمیایی مثل بخار تحت فشار، گرمای خشک، تابش UV، گاز اتیلن اکساید، پروکسید هیدروژن و بعضی از مواد شیمیایی اجرا شده و بیشتر در مراکز خدمات بهداشتی درمانی استفاده می شود. در این میان گردگیری با دستمال نمناک یا با حضور دترژن ها نیز می تواند اثربخشی استفاده از روش استریلیزاسیون و مواد ضد عفونی کننده را بیشتر کند.

این متخصص بهداشت حرفه ای با بیان اینکه بعضی از مواد ضدعفونی کننده به دلیل دسترسی بیشتر، مقرون به صرفه بودن و قابلیت استفاده برای انواع و اقسام اشیا و سطوح بیشتر برای مقابله با کرونا استفاده می شوند، گفت: انواع الکل ها، کلرین ها، ترکیبات کلردار، فرمالدئید، گلوتار آلدئیدها، هیدروژن پروکسایدها، یدوفورها، فنیلین ها از این دسته مواد هستند.

زمان مؤثر جهت اثرگذاری مواد ضدعفونی کننده

دکتر فرهنگ دهقان با اشاره به آخرین منابع در رابطه با زمان تماس مؤثر ماده ضدعفونی کننده جهت از بین بردن ویروس، اعلام کرد: طبق گزارشات تایید شده کوارت ها 10 دقیقه، هیدروژن پراکسیدها از نوع قابل حل 10 دقیقه و الکل اتانول حدود دو دقیقه زمان برای بروز عملکرد موثر نیاز دارند. البته مواد ضدعفونی کننده اغلب با نام های تجاری شناخته می شوند، لذا افراد باید حتما به کاتولوگ ماده ضدعفونی کننده جهت اطلاع از فرمول شیمیایی آن مراجعه کنند.

اثرات پوستی و سمی ضدعفونی کننده ها به چه عواملی بستگی دارد؟

این استادیار دانشگاه با بیان اینکه مواد ضدعفونی کننده معمولا ترکیبی از بعضی از انواع صابون، روغن، سورفکتانت، کوارت، هیدروژن پروکساید، ایزوپروپانول، اتانول سدیم، هیپو کلریت، الاکتیو اسید، گلیکولیک اسید و بعضی از مواد طبیعی یا مصنوعی هستند، توضیح داد: اثرات پوستی و سمی ایجاد شده توسط این مواد ضدعفونی کننده به عوامل مختلفی از جمله سلامت پوست، حساسیت فردی، میزان مصرف، غلظت و دز مصرفی، تعداد دفعات استفاده، مدت زمان مواجهه و استفاده همزمان از چند ماده ضدعفونی کننده بستگی دارد.

عوارض پوستی ناشی از انواع مواد ضدعفونی کننده

وی با اشاره به احتمال ایجاد حساسیت توسط انواع الکل ها، گفت: در الکل ها جذب پوستی یا نفوذ از راه پوست بسیار پایین بوده و بیشتر موارد درماتیت تماسی آلرژیک یا نوع تحریکی آن ناشی از پاسخ سیستم ایمنی پوست گزارش شده که البته در این میان ایزوپروپانول تحریک کننده تر از اتانول است.

این متخصص بهداشت حرفه ای ادامه داد: از حساسیت های الکلی غیر از واکنش های آلرژیک، کهیر نیز دیده شده که ممکن است به علت ناخالصی ها و خوشبوکننده های استفاده شده در آن باشد؛ الدئیدها مانند گلوتار آلدئیدها نیز نفوذ پوستی ضعیفی دارند و می توانند به ایجاد نکروز و درماتیت پوستی آلرژیک (تغییر رنگ پوست و ایجاد لکه های زرد و قهوه ای) منجر شوند.

وی در ادامه بیگوآنید را به عنوان مواد حساسیت زای قوی پوستی معرفی کرد و گفت: این مواد جذب پوستی پایینی دارند اما باعث درماتیت تماسی آلرژیک می شوند؛ همچنین نفوذ پوستی ترکیبات کلردار مانند هیپوکلریت ها (مایع سفید کننده و وایتکس نیز گفته می شود) خیلی کم است ، ولی به شدت واکنش پذیر و اکسید کننده هستند و با داشتن خواص قلیایی باعث تحریک پوستی می شوند. البته سوختگی، ادم، تاول، قرمزی، درد، خواص خورندگی و سوختگی شیمیایی از دیگر عوارض پوستی ناشی از مواجهه با این مواد ضدعفونی کننده است.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با اشاره به سایر موارد ضدعفونی کننده با تاکید بر اینکه یدوفورها جذب پوستی دارند که این ویژگی به مدت زمان مواجهه بستگی دارد، گفت: ضدعفونی کننده PVP جزو معروف ترین دسته این خانواده بوده و درماتیت تماسی، تحریکی، سوختگی شیمیایی، درد، تاول و ایجاد لوسیون ها یا زخم های پوستی و نکروز از دیگر عوارض ناشی از مواجهه با یدوفورهاست. همچنین درماتیت تماسی آلرژیک، تغییر رنگ پوست و ایجاد لکه های قهوه ای و سیاه از اثرات استفاده از یون های فلزی مثل یون های نقره یا نانو ذرات نقره و TIO2 است.

این محقق با بیان اینکه میزان نفوذ پوستی آلفاهیدروکسی اسیدها نیز به PH پوست، مدت زمان مواجهه و غلظت مواد ضدعفونی کننده بستگی دارد، اعلام کرد: عوارض پوستی همچون سوختگی، ایجاد پوست لایه لایه مثل آفتاب سوختگی، کهیر تماسی و همچنین یک ویژگی خاص منحصر بفرد تحت عنوان حساسیت به نور در این موارد گزارش شده، همچنین در مواجهه با غلظت بالای گونه ای از این مواد، مرگ سلولی کراتینوسیت های (سلول های اصلی سازنده اپیدرم) دیده شده است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه در رابطه با عوارض ترکیبات پروکسیژن که یکی از معروفترین آن ها آب اکسیژنه است، توضیح داد: تغییر رنگ پوست، اریتم، ادم و التهاب پوستی، حالت هایی مثل سوختگی شیمیایی در غلظت های بالای مواجهه و حالتی ناشی از تشکیل حباب های اکسیژن مثل آمبولی گازی در ریه گزارش شده است. دسته دیگری از پروکسیژن ها، پراستیک اسید است که به عنوان یک محرک پوستی برخلاف آب اکسیژنه معرفی شده، سوختگی و خارش از اثرات مواجهه با آن است، همچنین این ماده را به عنوان یک اکسید کننده قوی روی چربی پوست و پروتئین های کراتین پوست می شناسند.

دکتر فرهنگ دهقان در رابطه با عوارض ترکیبات فنولی که قدرت نفوذ بالایی در پوست دارند، نیز گفت: این ماده می تواند به راحتی لایه های پوستی را رد کرده و وارد بدن شود. درماتیت تماس آلرژیک، سوختگی شیمیایی، کاهش رنگدانه های پوستی تحت عنوان دپیگمانتاسیون و لکودرما نیز گزارش شده است. ماده دیگر یعنی سورفکتانت ها که به عنوان ماده کاهش دهنده کشش سطحی آب استفاده می شود نفوذ پوستی خیلی سریعی ندارند مگر اینکه طول مدت مواجهه زیاد شود و همچنین می تواند باعث علائمی همچون اریتم پوستی، ادیت پوستی، زبری، کهیر، تورم پوستی و خارش شود.

سایر اثرات سمی استفاده از مواد ضد عفونی کننده

این عضو هیات علمی دانشگاه در رابطه با سایر اثرات سمی استفاده از مواد ضدعفونی کننده، اظهار کرد: کوات ها، هیپوکلریت سدیم، هیدرژون پروکساید، الکل و گلوتارآلدئیدها همگی می توانند باعث بیماری انسدادی مزمن ریه، آسم و تحریک چشم شوند. به عبارت دیگر علاوه بر مواجهه در زمان استفاده، باقیمانده مواد شیمیایی روی سطوح بعد از گذشت زمان تبخیر، وارد هوا شده و می تواند منجر به کاهش کیفیت هوای تنفسی برای سایر افراد به علاوه فرد استفاده کننده شود. در این میان پیامدهای مختلفی مانند آسم، آسم شغلی، واکنش های آلرژیک، ایجاد حساسیت، سرطان، آسیب های سیستم اعصاب مرکزی، آسیب های اکسیداتیو، آسیب به سیستم تولید مثل و در مورد کوات ها حتی مسائل ناباروری در اثر استفاده از این مواد گزارش شده است.

این متخصص بهداشت حرفه ای با تاکید بر اینکه همچنین ماده ضدعفونی کننده گلوتار آلدئید به هیچ وجه نباید در فضای بسته استفاده شود، گفت: این ماده باعث تحریک غشا مخاطی چشم می شود و علاوه بر اثرات پوستی باعث آسیب به سیستم تنفسی می شود. همچنین از فرمالدئید نیز به دلیل تحریک غشای مخاطی، آسیب چشمی، آسیب سیستم تنفسی در کنار آسیب های پوستی در محیط بسته استفاده نشود.

هشدار نسبت به شستشوی مواد خوراکی با مواد ضدعفونی کننده و سفید کننده قوی

این عضو هیئت علمی دانشگاه در بخش بعدی همچنین نسبت به شستشوی مواد خوراکی با ضدعفونی کننده ها و سفید کننده های قوی هشدار داد و گفت: گاها باقیمانده این مواد بر روی خوراکی ها از طریق سیستم گوارش وارد بدن شده و می تواند باعث آسیب جدی سلامت افراد از جمله نابینایی دائمی، تشنج، کما، آسیب ریه، هایپرناترمی مرتبط با افزایش سطح سدیم خون، آسیب دائمی به سیستم اعصاب مرکزی و حتی مرگ شود.

این متخصص بهداشت حرفه ای ادامه داد: مواد کلردار (سفید کننده) برای پوست، چشم و سیستم تنفسی به شدت محرک هستند و در صورتی که به صورت تصادفی وارد سیستم گوارش شوند به علت وجود مواد سوزاننده در ترکیبشان می توانند باعث سمیت دستگاه گوارش شوند. مواجهه با کلرین ها نیز می تواند باعث آسیب به مخاط، تحریک دستگاه گوارش، چشم و بینی و همچنین ایجاد ضایعاتی در گلو و علائم آسم شود. اتیلن اکساید و گلوتار آلدئید هم می تواند باعث آسیب های جدی ریه شود.

استفاده همزمان از مواد ضدعفونی کننده و آسیب های خطرناک آن

این عضو هیات علمی دانشگاه در ادامه با بیان اینکه استفاده همزمان از مواد ضد عفونی کننده اثرات نامطلوب آن را افزایش می دهد، گفت: استفاده همزمان از این مواد سبب تولید بخارات و گازهای سمی شده که به شدت بر ریه اثرگذار بوده و باعث آسم و برونشیت مزمن می شود؛ به طور مثال با ترکیب مواد سفید کننده با پاک کننده های پایه آمونیوم دار، باعث تولیدکلروآمین و آمونیاک می شود که به شدت تبخیرپذیر و خطرناک است. همچنین از طریق ترکیب ماده سفید کننده با مواد پایه اسیدی، گاز کلر رها شده و می تواند از طریق سیستم تنفس وارد بدن شده و به ریه آسیب جدی وارد کند؛ همچنین در صورت ترکیب با الکل، کلروفرم که یک ماده سمی است، از طریق سیستم تنفس و هم پوست می توانند وارد بدن شده و آسیب وارد کند. همچنین ترکیب مواد ضدعفونی کننده کلردار با نیتروژن باعث تشکیل کلروآمین که ماده ای سرطان زاست، می شود.

اقدامات پیشگیرانه به هنگام استفاده از مواد ضدعفونی کننده

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با تاکید بر اهمیت اقدامات پیشگیرانه به هنگام استفاده از مواد ضدعفونی کننده و خصوصا ترکیب آن ها با یکدیگر، گفت: اطلاعات لازم در مورد اثرات سمی مواد ضدعفونی کننده و عوارض ترکیب آنها باید در اختیار عموم مردم قرار بگیرد، همچنین استفاده از پوشش مناسب برای پوست مانند دستکش، حفاظت چشمی و استفاده از تهویه مطبوع محیط از ضروریات است، همچنین این مواد باید از دسترس بچه ها و حیوانات خانگی به شدت دور نگه داشته شود.

این عضو هیئت علمی دانشگاه یک برنامه ضدعفونی کامل را شامل دو مرحله پاک کردن گردوغبار و استفاده از مواد ضدعفونی کننده دانست و اظهار کرد: توصیه می شود که افزودنی های مواد ضدعفونی کننده قابل تجزیه زیستی باشد، البته زمانیکه مواد تجزیه پذیر زیستی در داخل مواد ضدعفونی کننده قرار گرفته و بعد از استفاده به خوبی آبکشی نشود، مواد شیمیایی فعالی بروی سطوح باقی می ماند که بسیار چسبنده بوده و هر کثیفی و گردو غباری را جذب و منبع غذایی خوبی برای رشد باکتری ها، قارچ ها و سایر میکروارگانیسم ها فراهم می کند.

وی پاک شدن سطوح قبل از استفاده کوات ها را بسیار مهم دانست و گفت: در غیر این صورت کوات خاصیت ضدعفونی خود را از دست می دهد، ضمن اینکه ترکیب باقی مانده بر روی سطوح می تواند ماده مغذی برای رشد باکتری ها و انواع میکروب ها فراهم کند. همچنین در حمام بقایای تفاله صابون می تواند محل مناسبی برای رشد میکروارگانیسم ها باشد.

ضدعفونی کردن هوا و نکات مرتبط با آن

وی درباره ضدعفونی کردن هوا، با بیان اینکه در مورد بکارگیری مواد ضدعفونی کننده برای هوا اطلاعاتی در دسترس نیست، گفت: پاشیدن الکل در هوا و خیابان ها و وسایل نقلیه برای کاهش ریسک انتقال کووید 19 هنوز به اثبات نرسیده است و حتی مرکز پیشگیری و کنترل بیماری های ایالت متحده در این رابطه مطرح کرده که تصفیه هوا با استفاده از مواد ضدعفونی کننده می تواند باعث ورود این مواد به سیستم فاضلاب و آلودگی منابع آب آشامیدنی شود.

این متخصص بهداشت حرفه ای با بیان اینکه مواد ضدعفونی کننده حاوی کلر در تعامل با مواد شیمیایی دیگر می توانند محصولات فرعی بسیار خطرناک ایجاد کنند، گفت: یکی از مهمترین این مواد استیک اسید بوده که برای موجودات آبزی بسیار سمی است. در چین برای ضدعفونی و مهار کووید 19 از ازون استفاده می کردند که باعث ریسک های سلامتی بسیار جدی می شود، همچنین بسکمک از مواد ضد عفونی کننده حاوی پلی بوتیلن ترفتالات هستند که به عنوان یک ماده مضر برای محیط زیست محسوب می شود و در ادامه استفاده از UV برای ضدعفونی کردن مستقیم افراد در مقابل کووید 19 توصیه نمی شود زیرا باعث آسیب به چشم و پوست می شود.

این عضو هیئت علمی دانشگاه با تاکید بر رعایت اقدامات پیشگیرانه به هنگام استفاده از مواد ضدعفونی کننده، توصیه کرد: واحدهای بهداشت حرفه ای محیط کار به خصوص مراکز خدمات بهداشتی درمانی، بیمارستان ها، کلینیک ها و مراکز دندانپزشکی و کلینیک های درمانی باید مطالب آموزشی را در قالب پوستر، پمفلت یا دستورالعمل کاری درخصوص خطرات استفاده از مواد ضدعفونی کننده، نوع وسایل حفاظت فردی مناسب کار با مواد ضدعفونی کننده، نحوه استفاده از وسیله حفاظت فردی و روش استفاده ایمن از ماده ضدعفونی کننده را در اختیار کارکنان قرار دهند. همچنین اکیدا توصیه شده اگر افراد پوست آسیب دیده دارند از تماس مستقیم با مواد ضدعفونی به دلیل افزایش قدرت نفوذ پرهیز کرده و از تجهیزات حفاظت فردی مناسب بهره ببرند.

نکاتی درباره وسایل حفاظت فردی در زمان استفاده از ضدعفونی کننده ها

دکتر فرهنگ دهقان با بیان اینکه هر وسیله حفاظت فردی بسته به جنس می تواند مناسب یک نوع ماده ضدعفونی کننده باشد، گفت: به طور مثال هنگام استفاده از ماده ضدعفونی کننده گلوتار آلدئید به هیچ عنوان از دستکش های لاتکس استفاده نکنید زیرا این ماده امکان نفوذ از دستکش را دارد و برای کار با این نوع ماده باید از دستکش های نیتریلی و بوتیلی استفاده شود.

این استادیار دانشگاه با بیان اینکه افراد به غیر از مواجهه پوستی به سایر مسیرهای مواجهه مثل تنفس و گوارش دقت داشته باشند، گفت: به طور مثال هنگام استفاده از مواد ضدعفونی کننده کلردار به دلیل رهایش گاز کلر حتما از وسایل تجهیزات حفاظت سیستم تنفسی و محافظت چشم استفاده شود. همچنین سعی شود ضدعفونی در ساعت هایی از روز انجام شود که افراد کمتری در محیط حضور داشته باشند و برای پاکسازی سطوح و اشیا حتما از تهویه مناسب محیط و با باز کردن در و پنجره ها اطمینان حاصل کنند. نکته مهم بعدی توجه به دستورالعمل راهنمایی استفاده از مواد است.

هشدار نسبت به خاصیت احتراقی و انفجاری بعضی از مواد ضدعفونی کننده

این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه بسکمک از مواد ضدعفونی کننده خاصیت احتراق و انفجار دارند، گفت: به طور مثال اتانول و ایزوپروپانول دو ماده ضدعفونی کننده بوده که تاثیر آنها برای مقابله با کووید 19 اثبات شده ولی در زمان استفاده حتما باید از تهویه کافی استفاده شود، چراکه این مواد در غلظت های بالا به شدت فرار بوده و قابلیت احتراق و اشتعال دارند؛ همچنین این دو ماده در مواجهه با مواد رزین مصنوعی قابلیت تخریبی دارند؛ هیدروژن پراکساید نیز در مقابل گرما می تواند خاصیت انفجاری داشته باشد.

وی افزود: ترکیبات فنولی نیز خاصیت احتراقی دارند و در صورت تنفس بسیار سمی هستند. همچنین در مقابل وسایل لاستیکی و ترکیبات آلومینیومی یا موادی مثل روی، سرب و آبکاری آهن بسیار خورنده هستند، همچنین ترکیبات پلی اتیلن می توانند باعث آسیب به تجهیزات شوند.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کنترل عوامل زیان آور محیط و کار با بیان اینکه بعضی مواد ضدعفونی کننده خاصیت خورندگی دارند و می توانند به تجهیزات آسیب برسانند، گفت: به طور مثال سدیم هیپوکلریت می تواند برای رزین های اکریلیک؛ پتاسیم پروکسی و مونوسولفات برای ترکیبات آلومینیوم، روی و آهن؛ و کلر هگزیدین گلوکونات نیز برای فلزات خاصیت خورندگی داشته باشند.

این متخصص بهداشت حرفه ای در پایان با اشاره به گزارش های سازمان های حفاظت محیط زیست ایالات متحده در مورد توانایی مقابله با ویروس کووید 19 گفت: همچنین اثبات شده که دو ماده ضدعفونی کوات ها و آلکیدیوم آمونیوم اتیل گلیسین هیدروکلراید اثرات ضعیفی بر نابودی کووید 19 دارند.

این متخصص بهداشت حرفه ای همچنین اعلام کرد: برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص می توانید به راهنمای ریسک های سلامتی ناشی از مصرف مواد ضدعفونی کننده، مراجعه کنید.